" قاعده ملازمه "

« فلولا نفر من كل فرقه منهم طائفه ليتفقهوا فی الدين و لينذروا قومهم‏
اذا رجعوا اليهم »( 1 ) .
در شب گذشته عرض شد يكی از دستورهائی كه در دين مقدس اسلام هست ،
دستور تفقه است . تفقه همان معرفت به معارف و احكام و دستورهای دين‏
است ، نه معرفت سطحی بلكه معرفت عمقی . دستور تفقه می‏رساند كه در دين‏
مقدس اسلام خاصيتی وجود دارد كه آن خاصيت با تفقه روشن می‏شود يعنی در
دستورات اين دين ظاهرهائی هست و باطنهائی . البته اشتباه نشود ، اينكه‏
كلمه ظاهر و باطن می‏گوئيم ، در حدود همان مسائلی است كه ديشب عرض كردم‏
و امشب هم نمونه‏هائی عرض می‏كنم . اين دين تفقه پذير و به تعبير ديگر
اجتهاد پذير است . اجتهاد پذيری يا تفقه پذيری اين دين فرع بر اين است‏
كه يك عمقی در دستورات آن و يك جريانهای مخفی در آن وجود داشته باشد
كه با نيروی تفقه و اجتهاد می‏توان آنها را درك كرد .
پاورقی :
1 - سوره توبه ، آيه . 122

يكی از مسائلی كه از صدر اول اسلام در ميان مسلمين مطرح بوده اينست كه‏
در اين دين دستوری كه تعبد محض باشد يعنی خالی از هر مصلحت و حكمتی و
صرفا يك دستور اختراعی محض باشد ، وجود ندارد . بايد كلمه تعبد را معنی‏
بكنم . تعبد به اين معنی است كه ما نبايد اينطور باشيم كه تا حكمت‏
دستوری را كشف نكرده‏ايم ، به آن عمل نكنيم . ما بايد متعبد باشيم به اين‏
معنی كه بايد به هر دستوری كه ثابت شد از ناحيه دين است عمل كنيم خواه‏
اينكه حكمتش را فهميده باشيم يا نفهميده باشيم . ولی از ناحيه خود دين‏
تعبد محض وجود ندارد ، به اين معنی كه هيچ دستوری كه خالی از حكمت و
مصلحت باشد وجود ندارد . هر دستوری به واسطه يك حكمتی است . لهذا علما
دو قاعده كه عكس يكديگرند ، بيان كرده و اسم آنها را قاعده ملازمه‏
گذاشته‏اند . می‏گويند بين حكم عقل و حكم شرع هميشه تلازم است يعنی هر چه‏
را كه عقل حكم به لزوم آن بكند دين هم حكم به لزوم آن می‏كند و هر چه را
كه دين حكم به لزوم آن بكند عقل هم حكم می‏كند ، به اين معنی كه اگر عقل‏
يك مصلحتی را كشف كرد ( كشف يقينی و قطعی نه كشف احتمالی و گمانی ) ،
در اينجا بايد حكم بكنيم كه حتما اسلام دستورش همين است ولو آن دستور به‏
ما نرسيده باشد . فقها دارند مواردی كه فتوا می‏دهند و حال آنكه دليل نقلی‏
از ناحيه شارع نرسيده است . فقط از باب اينكه عقل اينجور حكم می‏كند
فتوا می‏دهند . مثلا مسأله‏ای هست در فقه به نام " ولايت حاكم " يعنی‏
حاكم شرعی در بسياری از موارد حق ولايت دارد . اگر شخصی بميرد و وصيتی‏
معين نكرده باشد و يك قيم شرعی هم

وجود نداشته باشد تكليف بچه‏های او چيست ؟ می‏گويند تكليف اينها را بايد
حاكم شرعی معين بكند در صورتی كه نه آيه‏ای هست و نه خبر صددرصد صحيح چون‏
اسلام دينی است كه مصالح مردم را بلاتكليف نمی‏گذارد . هر چه كه شارع حكم‏
كرده است عقل هم حكم كرده است . معنای اين جمله اين نيست كه هر جا كه‏
شارع حكمی وضع كرده ، عقل هم الان حكمی دارد ، مثلا اگر شارع گفته است‏
گوشت خوك حرام است عقل هم می‏فهمد كه چرا حرام است . نه ، مقصود اين‏
است كه در هر حكم شارع رمزی وجود دارد كه اگر آن رمز را برای عقل بگويند
عقل هم تصديق می‏كند . اين را می‏گويند قاعده ملازمه .
روی اين حساب علمای اسلام می‏گويند هر دستوری از دستورات اسلام چه واجب‏
، چه مستحب ، چه حرام و چه مكروه حتما به خاطر يك مصلحت يا دفع يك‏
مفسده است و به همين جهت خاصيت حكيمانه‏ای دارد . اسلام گزاف حرف‏
نمی‏زند . اين پيوندی كه ميان عقل و دين اسلام هست ، در مورد هيچ دينی‏
وجود ندارد . شما از علمای هر دين ديگری بپرسيد چه رابطه‏ای ميان دين و
عقل هست می‏گويد هيچ ، اصلا عقل را با دين چكار ؟ ! مسيحيت از تثليث‏
شروع می‏شود و در اين مورد حرفی می‏زنند كه اگر بگوئيم با عقل جور در
نمی‏آيد می‏گويند در نيايد . آنها وقتی می‏گويند ايمان و تعبد مقصودشان پشت‏
پا به عقل زدن و تسليم كوركورانه درمقابل دين است . در اسلام تسليم‏
كوركورانه نيست ، تسليمی كه ضد عقل باشد نيست . البته تسليمی كه مافوق‏
عقل باشد هست به همين معنا كه عرض كردم ، كه آن ، خودش

مطابق حكم عقل است . عقل هم می‏گويد جائی كه اطلاعی نداری حرف بزرگتر را
بپذير . همين مطلب به اسلام يك خاصيت جاويدان داده است كه دستورها
انعطافی پيدا می‏كنند . به اصطلاح فقها حساب اهم و مهم در كار می‏آيد .
يعنی اگر در مقابل دو دستور از دستورهای دين قرار می‏گيری و در آن واحد
قادر نيستی هر دو را اطاعت بكنی ، بايد فكر بكنی كه از ميان آن دو دستور
كداميك مهمتر است ، آن را كه اهميت كمتری دارد فدای آنكه اهميت‏
بيشتری دارد بكنی . مثال معروفی است كه هميشه برای طلبه‏ها اين مثال را
ذكر می‏كنند . می‏گويند زمينی است كه صاحبش راضی نيست كه شما در آن قدم‏
بگذاريد . شما می‏بينيد در داخل اين زمين حوضی است و بچه‏ای در آن حوض‏
افتاده است و غير از شما شخص ديگری نيست كه او را نجات بدهد . در
اينجا شما يكی از اين دو كار را می‏توانيد انجام دهيد : يا عليرغم راضی‏
نبودن صاحب اين زمين داخل آن بشويد برای اينكه جان بچه را نجات بدهيد ،
يا اينكه همانجا بايستيد تا بچه تلف بشود . در اينجا می‏گويند شما بايد
ببينيد احترام مال بيشتر است يا احترام جان ؟ البته احترام جان بيشتر
است . پس شما بايد آن كوچكتر را فدای بزرگتر بكنيد .
مثال ديگر : اگر شما ببينيد برای يك زن نا محرم حادثه‏ای پيش آمده مثلا
تصادف كرده و افتاده است و بايد همين الان او را به بيمارستان رساند ،
چنانچه بخواهی بايستی تا محرم او پيدا بشود ممكن است از بين برود . از
طرف ديگر لمس كردن بدن نامحرم حرام است . شما چكار بايد بكنی ؟ يا
بايد همانجا بايستی تا محرمی پيدا

بشود و او را به بيمارستان برساند يا اينكه فورا او را بلند كرده سوار
تاكسی نموده به بيمارستان برسانی و به دست جراح بسپاری و تازه جراح هم‏
كه بايستی بدن او را لخت كرده شكمش را پاره بكند نا محرم است . گاهی‏
شما ديده‏ايد و اتفاق افتاده است كه زنی در حال وضع حمل می‏باشد حال بسيار
سختی پيدا می‏كند . هر چه نزد اين قابله و آن قابله می‏رود ، اثری نمی‏بخشد
. تمام قابله‏ها اظهار عجز كرده و می‏گويند بايستی طبيب مرد بيايد او را
عمل جراحی بكند . آيا شما اين كار را می‏كنيد يا نه ؟ البته می‏كنيد .
نمی‏شود انسان پافشاری بكند بگويد من نمی‏گذارم دست نامحرم به ناموس من‏
بخورد ، بميرد بهتر از اينست كه به دست او بيفتد ! و ممكن است خود زن‏
اين حرف را بزند . آيا اينطور درست است ؟ خير ، بايد تسليم شد و بدن‏
اين زن را تا آنجا كه ضرورت دارد به دست آن نامحرم سپرد . اينجا بايد
ديد آيا اسلام جان يك انسان را محترمتر می‏شمارد يا لمس نكردن مرد بدن‏
يك نامحرم را ؟ البته آن مهمتر است . اين نكته را البته عرض بكنم كه‏
در اين زمينه‏ها يك گشاده دستی‏ها هم هست كه اسلام آنها را نمی‏پذيرد .
نظير اينكه هنوز هيچ چيزی نيست ، از اولی كه اين زن می‏خواهد بزايد
می‏گويد من قابله زن نمی‏خواهم ، برای من قابله مرد بياوريد . من اين را در
جای ديگر عرض كردم كه زنهايی كه در تمام امور ادعای تساوی با مردها
می‏كنند چرا در اين مسأله تسليم نيستند . قابلگی كار زن است ، كار مرد
نيست . ممكن است بگويند علت اينكه زنها در امور ديگر عقبتر هستند
اينست كه كارها را در طول تاريخ به عهده زن نگذاشته‏اند . مثلا می‏گويند
اگر كار سياست را به دست زن

می‏سپردند ، آن وقت معلوم می‏شد كه چقدر زنها پيشرفت داشتند . اگر بگوئی‏
برای كارخانه يا پرستاری ، زن مناسبتر است می‏گويند نه هيچ فرقی نمی‏كند .
می‏گوئيم يكی از كارهای دنيا قابلگی است . از همان اول اين كار را زن‏
متصدی بوده است . اولا خود عمل مربوط به زن است ، مرد كه نمی‏زايد .
ثانيا اين كار را در طول تاريخ زن انجام می‏داده است . پس چرا اين زنها
تا نزديك وضع حملشان می‏شود فورا به سراغ مردها می‏روند . همين يك مطلب‏
می‏رساند كه مردها لياقت بيشتری از زنها دارند . همين موضوع ، اليق بودن‏
مرد را می‏رساند ، كه تازه من قبول ندارم مردها در اين كار از زنها اليق‏
باشند ولی می‏خواهم ثابت بكنم كه تمام اينها روی هوا و هوس است . غرض‏
از مثالی كه عرض كردم ، اين نيست كه حالا ديگر فرق نمی‏كند ، پس هر زنی‏
كه می‏خواهد بزايد فورا به سراغ مرد برود ! نه ، اصلا قابله بايد زن باشد ،
ولی اگر فرض كنيم واقعا كارد به استخوان برسد ، به مرحله‏ای برسد كه خطر
از دست رفتن جان در ميان باشد ، البته بايد برود .
يكی از مسائلی كه مخصوصا دانشجويان سؤال می‏كنند و برای بعضيها بهانه‏ای‏
شده است كه به دين اسلام حمله بكنند و بگويند دين اسلام منطبق با زمان‏
نيست و اگر كسی بخواهد پابند به دين خودش باشد بايد از قافله تمدن عقب‏
بماند ، مسأله تشريح است . می‏گويند يكی از علوم دنيا علم طب است كه از
قديم الايام يكی از پايه‏های آن ، علم تشريح بوده است . يك دانشجو جزء
برنامه درسش بايد تشريح اموات باشد و در تمام دنيا تشريح ميت هست .
روی غرض نيست ، روی ضرورت علم

است . از قديم الايام تشريح می‏كردند منتها گاهی بدن انسان را تشريح‏
می‏كردند ، گاهی بدن حيوان را . و البته تشريح بدن حيوان مفيد است ، كمك‏
می‏دهد اما تمام ساختمانهای بدن حيوان و تمام فعاليتهای اعضای بدن حيوان‏
مساوی با بدن انسان نيست . مسلم كاری كه از تشريح بدن انسان ساخته است‏
از تشريح بدن حيوان ساخته نيست . از طرفی ما می‏دانيم در دين اسلام جنازه‏
مؤمن محترم است ، اگر كسی بميرد مردم ديگر حق ندارند به جنازه او توهين‏
بكنند . يك تشريفاتی دارد كه اينها واجب است و از واجبات كفائی است‏
كه هر چه زودتر و سريعتر بايد ميت را تجهيز كنند يعنی بايد مقدمات غسل‏
و كفن و دفن او را آماده بكنند ، اول غسل بدهند بعد كفن كنند بعد هم دفن‏
بكنند . نبايد معطل كرد . حالا با تشريح اموات چه بايد كرد ؟
اين مسأله ، مسأله مهمی نيست ، عين همان مطلبی است كه در مسائل پيش‏
عرض كردم . اسلام اولا می‏گويد بدن مؤمن احترام دارد . ( البته هر بدنی را
بايد دفن كرد ولو بدن كافر باشد اگر چه بدن كافر غسل و اين تجهيزات را
ندارد ولی بايد آن را دفن كرد ، نبايد لاشه‏اش را رها كرد . ) شما می‏گوئيد
تشريح ، چيزی است كه پيشرفت علم طب متوقف به آن است . شناختن بسياری‏
از امراض و معالجه‏ها فرع بر اين است كه يك بدن تشريح بشود . می‏گوئيم‏
خود اين موضوع ( طب ) هم از نظر اسلام جزء واجبات كفائی است . همانطور
كه تدفين يك ميت از واجبات كفائی است ، فرا گرفتن علم طب هم از
واجبات كفائی است . بايد در ميان مردم افرادی باشند كه متخصص علم طب‏
باشند و هر عملی

مسلمان عادی هست ، بدن شخصی مانند ايشان هم هست ، البته بايد سراغ‏
بدنهای ديگر رفت . باز در ميان افراد عادی فرق است ميان آن بدنی كه‏
اولياء آن بدن حی اند و حاضر ، و بدنی كه اولياء آن مجهولند .
اين ، معنای آنست كه اسلام دين حساب است ، حساب اهم و مهم را می‏كند
، می‏گويد در موقع لزوم آن چيزی را كه اهميت كمتری دارد فدای چيزی كه‏
اهميت بيشتری دارد بكن . اين خودش يكی از اموری است كه به اسلام‏
انعطاف بخشيده است . اين انعطاف را ما نداده‏ايم ، خودش اينجور ساخته‏
شده و به دست ما داده شده است . اگر ما می‏خواستيم به زور يك نرمش به‏
آن بدهيم حق نداشتيم ، ولی اين ، يك نوع نرمشی است كه خود اسلام به‏
خودش داده است ، حسابی است كه خودش به دست ما داده است .
غير از مسأله اهم و مهم مسأله ديگری هست . ما وقتی كه به متن دين اسلام‏
نگاه می‏كنيم می‏بينيم به دستورهائی كه صريحا از خود دين رسيده است در
شرايط مختلف شكلهای مختلف داده است آنهم با چه سهولتی ! مثلا به ما
می‏گويد نماز بخوانيد ، روزه بگيريد . برای نماز وضو بگيريد ، غسل بكنيد .
تمام ، دستورهای مؤكد و واجب . اما می‏گويد اگر مريضی و نمی‏توانی ايستاده‏
نماز بخوانی ، نشسته نماز بخوان . اگر بگوئی اينقدر مريضم كه نمی‏توانم‏
نشسته بخوانم می‏گويد همانطور خوابيده بخوان ، اصلا نماز تو در اينجا همين‏
است كه فقط ذكرها را بگوئی . اگر طبيب گفته باشد حرف هم نبايد بزنی‏
می‏گويد بايد با ايماء و اشاره بخوانی . اينجا

ديگر جای لجاجت و يكدندگی نيست . چند سال پيش مرد عالمی بود كه البته‏
در عتبات سكونت داشت و چون مريض شده بود به تهران آمده بود . چشم او
را عمل جراحی كرده بودند و البته عمل هم با موفقيت انجام يافته بود .
اطبا او را از شستشو منع كرده بودند ولی او آدمی بود كه حالت يكدندگی‏
داشت می‏گفت اطبا نمی‏فهمند ، فقط جراحی را كه آنهم از نوع خياطت و
دوزندگی است می‏فهمند ، ديگر هيچ چيز نمی‏فهمند . پس از چندی بدون اجازه‏
طبيب به قم رفت و در آنجا به يكی از حمامها رفت و داخل خزينه كثيف آن‏
شد و به همين جهت چشم او چرك كرد و بالاخره به كلی كور شد . آيا اين آدم‏
مطابق دستور اسلام عمل كرد يا برخلاف دستور اسلام ؟ البته برخلاف دستور
اسلام . اسلام می‏گويد وقتی وضو برايت خطر دارد بايد تيمم بكنی ، اگر وضو
بگيری اصلا نمازت باطل است . اگر اطبا گفته باشند كه روزه برايت ضرر
دارد يا خوف ضرر داشته باشی ، نمی‏توانی بگوئی مگر چطور می‏شود كه من در
اين ايام احياء روزه بگيرم ! چون اگر روزه بگيری اصلا روزه‏ات باطل است ،
بعد هم بايد قضای آن را بگيری .
بنابراين خود دستورهای دين آنچنان شكلهای مختلف دارد كه انسان حيرت‏
می‏كند . اين ، برای اينست كه مصلحتها فرق می‏كند و همان حساب اهم و مهم‏
است . می‏گويد در سفر كه می‏روی نمازت را شكسته بخوان ، روزه هم نگير .
قرآن می‏فرمايد : « فمن كان منكم مريضا او علی سفر فعده من ايام اخر » هر
كه مريض يا در سفر است نبايد روزه بگيرد ، بگذارد برای روزهای‏

بعد . چرا ؟ خود آيه دليلش را می‏گويد : « يريد الله بكم اليسر و لا يريد
بكم العسر »( 1 ) خدا در تكاليفی كه برای شما معين می‏كند ، آسانی و
سهولت را می‏خواهد نه سختی . اين شريعت ، شريعت سهله و سمحه است . ولی‏
اغلب مردم قبول نمی‏كنند . در صدر اسلام كه تازه تكاليف روزه آمده بود ،
در ماه رمضان جنگ بدر پيش آمد . پيغمبر اكرم فرمود چون در حال سفر
هستيد نبايد روزه بگيريد . مردم می‏گفتند چطور می‏شود ما در ماه رمضان روزه‏
نگيريم ؟ واقعا ناراحت بودند كه روزه خودشان را افطار بكنند . مرحوم آقا
شيخ عبدالكريم در اين اواخر پير شده و مريض احوال بودند ، ولی در ماه‏
رمضان گاهی روزه می‏گرفتند . به ايشان گفتند فتوای خود شما برخلاف اين‏
است ، در فقه می‏گوئيد اگر كسی خوف ضرر داشته باشد نبايد روزه بگيرد .
اصلا خود شيخ و شيخه ( مرد پير و زن پير ) موضوعيت دارد . خودشان از
مستثناها هستند كه لازم نيست احتمال ضرر بدهند . اينها اگر مشقت هم‏
برايشان باشد نبايد روزه بگيرند . می‏گفتند فتوای خودم اين است ولی آن‏
رگ عواميم نمی‏گذارد كه من روزه‏ام را بخورم . البته همينجور است ولی‏
دستور اسلام غير از اين است .
اينها برای اينست كه ما درك بكنيم كه دين اسلام چگونه خودش ، خودش‏
را با احوال و اوضاع مختلف تطبيق می‏دهد نه اينكه ما آن را تطبيق بدهيم .
البته يك كارهائی است كه ما پيش خود می‏خواهيم بكنيم ، همانطور كه عرض‏
شد مثل اينكه " حی علی
پاورقی :
1 - سوره بقره ، آيه . 185

خيرالعمل " را از اذان برداريم و چيز ديگری جايش بگذاريم يا نماز را به‏
تركی بخوانيم . اينها جهالت است . يك حسابهائی است كه خود اسلام آنها
را در متن خودش گنجانده است . ما بايد متفقه باشيم ، بصير باشيم ، از
همان حسابها استفاده بكنيم و بهره‏مند بشويم .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: